Het duurde even voordat ik me realiseerde dat deze drie verschillen tussen kiekjes en foto's in wezen geen echte verschillen maar verschillende aspecten vormden. Net als de drie zijden van een driehoek. De slordige en onaandachtige manier waarmee kiekjes worden genomen leidt onvermijdelijk tot uitdrukkingsloze afbeeldingen die bij anderen zelden verwondering oproepen en alleen het geheugen van de maker kunnen opfrissen.
Toch wist ik ook dat de zorgvuldige en aandachtige wijze waarop foto's worden gemaakt niet automatisch tot expressieve beelden leidt die wel verwondering oproepen. Hoe vaak had ik niet mijn uiterste best gedaan, maar viel het eindresultaat tegen. Er miste iets. De foto toonde niet zoals ik het gezien had. Steeds probeerde ik het opnieuw. Tevergeefs. Fotografie leek hand in hand te gaan met het incasseren van teleurstellingen. Waar was ik aan begonnen? Met regelmaat twijfelde ik aan de kwaliteit van mijn gereedschap (“rot camera!”) en aan mijn eigen vaardigheid (“ik kan het gewoon niet!”).
Na veel rondzwervingen kwam ik Stephen Shore en John Szarkowski op het spoor. Deze twee Amerikaanse fotografen hebben ieder op hun eigen wijze het medium fotografie onderzocht en een aantal interessante kenmerken blootgelegd. Direct werd mij duidelijk dat de oorzaak van veel teleurstelling lag in het verschil tussen mijn visuele waarneming en de mechanische vertaling daarvan op de foto. En belangrijker, dat ik die teleurstellingen kon voorkomen door me bewust te worden van die verschillen, door rekening houden met de beperkingen van mijn camera en door de mogelijkheden van het medium te benutten.
Eerlijk gezegd bleken het open deuren. Ik kende de kenmerken van foto's al lang. Maar het intrappen van deze open deuren werkte uiterst verhelderend. Sinds ik de kenmerken voor het eerst op een rijtje zette, levert het mislukken van foto's zelden nog teleurstelling op. Aan de hand van de kenmerken kan ik meestal snel herleiden wat er fout is gegaan. Teleurstellingen zijn omgevormd tot leermomenten. Een stuk prettiger voor mijn ego.
De belangrijkste kenmerken op een rij:
- Een foto is een eigen ding met opmerkelijk veel details, weinig diepte, sterke contrasten en afwijkende kleuren.
- Een foto is een uitsnede van de wereld met duidelijke randen, een momentopname, gemaakt vanuit één standpunt met de optie voor selectieve scherpstelling.
- Een foto is een visuele wereld pur sang zonder reuk, tast, gehoor of smaak.
- Een foto is een eigen ding
- Een foto is een plat stukje papier bedrukt met inkt. Meestal niet veel groter dan 10 bij 15 cm.
Omdat het veel gelijkenis vertoont met de werkelijkheid verwarren we het daarmee. Maar een foto is niet meer dan een venster op de wereld. Het toont niet de realiteit maar een voorstelling daarvan.
De Belgische schilder Rene Magritte schilderde ooit een doek dat hij het Verraad van de beelden noemde. Het toont een pijp met daar onder in het Frans de tekst: “Dit is geen pijp.” Natuurlijk is het schilderij geen pijp. Het is een beeld van een pijp. Een subtiel maar essentieel verschil.
Verraad van de beelden van Rene Magritte
Zoals Magritte ooit fijntjes aan een journalist uitlegde: “Een beeld kun je niet met tabak vullen.” Zijn punt was dat hoe realistisch een schilder het voorwerp ook schildert, hij het nooit kan vangen. Het blijft altijd een weergave van het voorwerp, een illusie. Met een foto is dat niet veel anders. Foto's vormen een weergave van wat zich voor de lens bevond op het moment dat de ontspanner ingedrukt werd.
Waarom is dat belangrijk om te weten? Nou, omdat de foto daarmee een eigen ding kan worden. Het hoeft niet persé de werkelijkheid weer te geven maar mag ook een indruk zijn. Het hoeft niet objectief te zijn, het mag ook subjectieve elementen bevatten. En dat is maar goed ook, want iedere foto bevat ongewild altijd subjectieve elementen. Niet dat die verzonnen zijn, foto's zijn zelden een fantasie, maar toch. Iedere fotograaf maakt talloze keuzes. Daarmee legt zij haar kijk op de wereld vast.
Als je je bewust bent dat een foto een eigen ding is, kun je beginnen met sprekende foto's maken. Het gaat dan om de foto. De foto als eindresultaat, als doel op zich. De nostalgische waarde zal altijd aanwezig zijn, maar het beeld heeft tegelijkertijd ook een eigen waarde.
Zodra je de foto als een eigen ding gaat beschouwen, zul je proberen er een visuele belevenis van te maken. Je zult de onderwerpen duidelijk en op eigen wijze in beeld proberen te brengen. En daarmee breek je met de traditie van platte, onaandachtige kiekjes. Als je die stap maakt, heb je de instelling van een fotograaf en zul je geïnteresseerd zijn in wat op de foto werkt en wat niet.
Veel details
Foto's tonen opmerkelijk veel details. Veel meer dan we ooit bewust hebben waargenomen toen we naar de scène keken. Onze geest heeft de capaciteit visuele informatie uit onze waarneming te filteren. We zien het wel, maar het komt niet binnen. Zo kunnen we ons concentreren op belangrijke zaken.
De foto toont echter altijd alles wat voor de lens aanwezig was. Belangrijk of niet. Op de foto zien we meer dan we hebben waargenomen. Dat schept verwondering. En verrassingen. Verrassingen die niet altijd even welkom zijn, zoals de wasmand vol afleidende details.
Schilderijen beginnen leeg. Iedere klodder verf is er bewust op aangebracht, heeft een doel. Een foto begint vol. In plaats van op te bouwen, probeer je als fotograaf het originele beeld uit te kleden. Dit doe je door zoveel mogelijk zaken die niets toevoegen aan je onderwerp buiten beeld te houden. Fotografie is daarmee de kunst van het weglaten.
Foto's tonen opmerkelijk veel details
Weinig diepte
Foto's zijn tweedimensionale weergaven van de wereld zoals we die zien. Het meest kenmerkende van de platheid is natuurlijk het gebrek aan diepte. Iedereen die wel eens een landschapsfoto of stadsgezicht heeft geschoten weet hoe lastig het is om het gevoel van diepte te behouden.
Daarvoor moet je meer moeite doen dan alleen maar op de ontspanknop drukken. Perspectief, de visuele illusie van diepte, is een bedrog dat we echt onder de knie willen krijgen. De kijker laat zich wat diepte betreft graag bedriegen.
Sterke contrasten
In tegenstelling tot het menselijk oog hebben camera’s veel moeite met grote verschillen tussen licht en donker. Als het contrast hoog is, kunnen wij met onze ogen meestal nog voldoende details onderscheiden in de lichtste en donkerste delen van de scène. De lichtmeter van onze camera slaat dan op tilt. Het contrast kan niet overbrugd worden en de foto's tonen uitgebeten witte of volgelopen zwarte vlakken waar ieder detail uit verdwenen is. Kortom, de foto is over- of onderbelicht.
Maar zelfs als de foto "goed" belicht is, tonen de donkere vlakken meestal donkerder dan we ze met het blote oog hebben waargenomen. Je kent het waarschijnlijk wel van de schaduwen, die op de foto nadrukkelijk dwars door beeld lopen terwijl je ze niet of nauwelijks hebt waargenomen. Schaduwen zijn de “enfants terribles” van de fotografie. Lastposten eerste klas. Maar tegelijkertijd kun je ze gebruiken als waarschuwingsignalen voor (te) sterke contrasten. En vormen ze een belangrijk middel om de foto drama mee te geven.
Camera's hebben veel moeite met grote verschillen tussen licht en donker
Afwijkende kleuren
Het valt niet mee om kleuren natuurgetrouw op de foto te zetten. Richt de camera op een witte muur en je zult merken dat het er een grijs vlak van maakt. Lichtmeters proberen ieder beeld naar middentonen te vertalen. Voor wit en zwart is dat 50% grijs. Het knalgroene rijstveld oogt op de foto anders. De kleur is minder fris en minder helder dan mijn waarneming.
Hoe vaak ben ik niet tegen afwijkende kleuren aangelopen? Afwijkend van mijn waarneming.
Dat is niet zo vreemd meer sinds ik weet dat mijn camera structurele problemen heeft met kleur. Zo heeft dat ding een kleiner kleurbereik dan mijn waarneming, interpreteert het de kleurtemperatuur (witbalans) anders dan ik, spelen de kleurinstellingen van mijn camera een rol, gaat de vertaling naar het beeld naar JPEG niet onopgemerkt voorbij, vertonen de drie (gekalibreerde) beeldschermen in mijn studio een grote variatie en zijn de foto's die ik terug krijg van de afdrukcentrales anders van kleur. Grr, wil de echte kleur opstaan?
Uitsnede met duidelijke randen
In tegenstelling tot onze waarneming heeft een foto randen. Het benadrukt dat het beeld een ruimtelijke uitsnede is van de wereld zoals we het waarnemen. En bewust of onbewust zitten er daardoor keuzes verborgen in iedere foto.
De randen bepalen welk deel van de waarneming op de foto zichtbaar is en welke deel niet. Die uitsnede van de realiteit is de keuze van ons als fotograaf. Het maakt de foto een subjectieve weergave van de wereld. Een andere fotograaf zou wellicht een andere uitsnede hebben gemaakt. Het is maar net wat de maker belangrijk vindt om te laten zien op de foto.
Kortom: iedere foto is subjectief. Door het maken van die noodzakelijke keuze (je moet wel), geef je bewust of onbewust betekenis mee aan de foto. Het toont wat jij belangrijk vindt om te laten zien en wat je minder belangrijk vindt en dus niet laat zien. Anders gezegd, je legt nadruk op een deel van de werkelijkheid.
De randen geven ook visuele effecten die in werkelijk niet aanwezig waren. Je snijdt een hoofd half af en amputeert met hetzelfde het gemak benen, armen en kerktorens. Het voegt ook suggestie toe. Mensen kijken op de foto naar iets buiten beeld en jij vraagt je af waar ze naar keken. In werkelijkheid kun je het antwoord meestal eenvoudig achterhalen. Op een foto bijna nooit. Dat geeft iets mysterieus aan het medium.
In tegenstelling tot onze waarneming heeft een foto randen
Momentopname
Iedere foto is een momentopname. De tijd waarin de foto genomen wordt is beperkt. Meestal een fractie van een seconde, soms een paar seconde. Die momentopname geeft zelfstandige betekenis aan de foto. Soms zie je dingen die je in werkelijkheid waren ontgaan. Soms verbaast het je hoe de fotograaf juist op dat ene moment de foto heeft kunnen maken.
Het meest zichtbare gevolg van de tijdsopname is wel het gebrek aan beweging. Foto's zijn bij uitstek beelden waarin de wereld bevroren is. Alles staat volkomen stil. Dat komt niet overeen met onze waarneming waar zelden alles stil staat. Auto's rijden, mensen lopen, bladeren bewegen in de wind. Bovendien staan wij zelf niet al te lang stil, waardoor het beeld vanzelf dynamisch wordt. De camera bevriest en de foto toont daarmee vluchtige momenten, die voor ons zelden goed zijn waar te nemen. Denk aan de meeste sportfoto's en de uitdrukking op gezichten bij evenementen.
Foto's die beweging tonen vallen ook op. Ze zijn volledig anders dan onze waarneming. En zijn ook anders dan de meeste foto's. Om beweging op een foto te suggereren kunnen we de sluiter langer open laten staan of de camera bewegen. In beide gevallen krijg je vervagingen, die onze hersenen vertalen naar beweging.
Eén standpunt
Ons beeld van mensen en voorwerpen is bijna altijd gebaseerd op waarneming uit verschillende standpunten. We lopen er langs, omheen of bewegen ons hoofd. We zien verschillende kanten.
Foto's hebben die luxe niet. Ze ontstaan door één opname vanuit één enkel standpunt. Dat maakt dat de keuze voor het standpunt enorme invloed heeft op het eindresultaat. Het dominante standpunt van mensen is ca. 1,5 meter boven de grond: ooghoogte, relatief ver van het onderwerp en recht van voren. Foto's die een ander standpunt tonen vallen daardoor direct op. Ze tonen de wereld letterlijk uit een ander perspectief. Dat maakt ze al snel opvallend en interessant.
Selectieve scherpstelling
Slechts een klein deel van ons blikveld is scherp. Dit tekort wordt gecompenseerd doordat het oog als een razende heen en weer springt en steeds opnieuw scherpstelt. Op onnavolgbare wijze stellen onze hersenen uit al die losse beelden een overzicht samen. Dankzij onze hersenen lijkt het dan alsof we de wereld van voor tot achter scherp zien.
De camera doet eigenlijk hetzelfde. Het stelt net als het oog scherp op één punt. Maar de camera mist onze hersens en kan de verschillende beelden niet samenvoegen tot een scherp overzicht. Dat levert een handig kenmerk op. Je kunt met een camera een beeld selectief scherpstellen. Door te spelen met het diafragma, de brandpuntafstand en de afstand tussen de camera en het onderwerp waarop je scherpstelt, kun je selectief scherpstellen. Sommige delen op de foto tonen haarscherp terwijl andere onscherp raken. En daarmee kun je een drukke achtergrond wegdrukken en de aandacht van de kijker sturen. Als kijker schenken we nauwelijks aandacht aan de onscherpe delen van een foto en richten onze aandacht altijd op de scherpe delen. Met selectieve scherpstelling stuur je de ogen van kijkers en vertelt hen wat belangrijk is en wat niet.
Camera's kunnen selectief scherpstellen
Een visuele wereld zonder reuk, tast, gehoor of smaak
Foto's zijn visuele ervaringen pur sang. Het is een wereld waarin de gebruikelijke sensatie van geluid, smaak, reuk of tast volledig ontbreekt. Foto's vormen een zintuiglijk gehandicapte weergave van de wereld. Door dit gebrek aan andere dan visuele middelen, moet je als fotograaf harder werken om de aandacht van de kijker te trekken dan bijvoorbeeld een filmmaker die naast beeld ook nog op geluid kan bouwen.
De absolute nadruk op het visuele aspect is niet persé een beperking. Het biedt ongekende mogelijkheden om je te onderscheiden. Bijvoorbeeld door de foto een sterke visuele belevenis te maken – een feest voor het oog – of door het gemis aan andere zintuiglijke prikkels visueel te compenseren. Zo kun je alert zijn op textuur. Een meerkoet heeft veel eigenschappen, maar zoals iedere vogel is het zachte verendek één van haar handelskenmerken. Door de textuur te benadrukken suggereer je die zachtheid. De vogel wordt bijna “tastbaar”. Hetzelfde kun je doen met geluid, smaak en reuk. Foto's die in staat zijn het onderwerp niet alleen zichtbaar maar ook tastbaar, hoorbaar, proefbaar of reukbaar te maken springen er direct uit. Ze bieden de kijker een meerwaarde, een extra stimulans om te (blijven) ervaren.
In deel 3 van deze serie leggen we zes belangrijke ingrediënten van sprekende foto's bloot. En daarmee zijn we dan bij de kern van fotografie gekomen: weten waar je op moet letten om tot sprekende foto te komen.
In de basiscursus compositie gaan we uitgebreid in op de praktische aspecten van sprekende foto's maken.
